Dünya İpek üretiminde başta Çin, 13. yüzyıldan sonra özellikle İran’ın Hazar Denizi güney ve batı eyaletleri önde gelir. Ortadoğu ve Avrupa, Çin ipeğiyle Roma döneminde tanışmış ve ipekli kumaş imali antik dönemde sarayların ve ticaretin büyük prestij ve servet kaynağı olmuştur. Avrupa’da ilk ipek endüstrisi İtalya’da Toskana‘da Lucca şehrinde 1250’lerde kendini gösterecek, Fransa ve İngiltere’de ancak 16. yüzyılda yerleşecek ve Batı kapitalizminin gelişmesinde ilk sırada yer tutacaktır.

At, ipek ticareti için önemli bir meta idi. Tarım Bölgesi‘nde Göktürkler yerine geçen Uygurlar (840) Çin’e sevk ettikleri her at için 40-50 top ipek alıyordu.
Fotoğraf: Füsun Kavrakoğlu, 2018.
İpeğin başlangıçtan beri Türk tarihinde belirgin bir yeri vardır. Çin ve Orta Asya’dan başlayarak Akdeniz’e kadar ipek ticaret yollarını bin seneden fazla Türk devletleri kontrolleri altında tutmuştur. Prof. Dr. Halil İnalcık, Göktürk, Uygur, Selçuk ve Osmanlı devletlerine “İpek İmparatorlukları” der (1).
Üç anayol tespit edilmiştir:
1- Güney Yolu: Ahamenişler dönemine (MÖ 550-330) kadar izlenen İran-Hindistan arasında Pamir’den geçen eski yol. Bu yol, Semerkand’dan Tarım havzasına yöneliyordu.
2- Fergana-Sogd Yolu: Bu yol, MÖ 4. yüzyıla kadar izlenmiştir.
3- Kuzey Yolu: Kuzeyde göçebelerin egemen olduğu İskit/Saka stepleri ve Tarım yoludur. Bu yol, Seyhun Nehri ve Aral üzerinden güneydeki yollarla bağlantılı idi (2).
Göktürk İmparatorluğu kurulunca, Çin’den Seyhun Nehri’ne, Kırım’a ve Kuzey Kafkasya’ya kadar Asya’nın step kuşağı, dolayısıyla Doğu-Batı yolu bu Türk konfedere devletinin kontrolü altına geçmiş oldu. Göktürkler, bir ara Çin’i haraç ödemeye zorladılar, haracın bir bölümü ipek olarak ödendi. Orhun Kitabeleri bu ilişkilerde Çin ipeğinin önemine değinir. Avrupa Hunlarına (372-451) Bizans İmparatoru ipek kaftanlar gönderiyordu. Atilla‘nın otağı ipektendi. Sasaniler, Göktürk Kağanlığı ile Doğu Roma İmparatorluğu arasındaki ticareti engelleyince İran’ı devre dışı bırakan Kuzey İpek Yolu 6. yüzyılda önem kazandı. Çünkü Kuzey İpek Yolundaki batıya doğru Harezm-Kuzey Kafkasya-Kırım, doğuya doğru Tarım Havzası, Ceyhun Nehri’ne kadar olan bölgelerin hepsi Göktürk Kağanlığı Valilerinin kontrolü altında idi. İpek Yolu kontrolünü elde tutmak, Avrasya’da çatışmaların belli başlı konusu idi (3).
Yararlanılan Kaynak
Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Sanatı ve Kültürü, Yeni Türkiye Yayınları, 2006.
Tarihte İpek ve İpekli Kumaş; Ticaret, Yollar ve Şehirler, Prof. Dr. Halil İnalcık, Sayfa 329-375.
(1) A.g.e., sayfa 329.
(2) A.g.e., sayfa 330.
(3) A.g.e., sayfa 332.
Leave A Reply