Piri Reis

Karaman’daki Piri Reis heykeli. Doğum yeri Gelibolu’da da heykeli dikilmiş ve müzesi açılmıştır.

Birleşmiş Milletler Eğitim Bilim ve Kültür Kurumu (UNESCO) 2013 yılını, Piri Reis’e ait dünya haritalarından ilkinin 500’üncü yıldönümünü “Anma Yılı” olarak ilan etti. Piri Reis’in Kitab-ı Bahriye adlı eserinde yer alan çizimler ile 1513 ve 1528 yıllarında tamamladığı iki adet dünya haritası, günümüzde dünya mirası olarak kabul ediliyor.

Kitab-ı Bahriye çizimleri Ege ve Akdeniz kıyılarını, limanlarını ve yerleşim yerlerini gösteren ilk ve en önemli denizcilik kitabı sayılıyor.

Afrika ve Avrupa kıtalarının batı kıyıları ile Atlas Okyanusu’nu ve Güney Amerika’nın doğu kıyılarının bir kısmını gösteren 1513 tarihli ilk harita, bilinen en eski ‘dünya haritası’ olarak tanımlanıyor. Bu haritanın nasıl resmedildiği hala merak konusu. Piri Reis’in bu haritayı aralarında Kristof Kolomb’a ait bir haritanın da bulunduğu yirmi kaynağı bütünleştirerek hazırladığı düşünülüyor. Amerika’yı gösteren antik haritalar arasında Piri Reis’inkinden daha eski birkaç harita varmış. Ancak ilginç olan, Piri Reis’in kullandığı kaynaklarda önemli hatalar bulunmasına karşın, Piri Reis’in hazırladığı dünya haritalarının yeni keşfedilen Amerika kıtası ile ilgili detaylar da içermesi.

1528 tarihli ikinci dünya haritasından günümüze kalan parçanın Piri Reis’in çizdiğinin altıda biri olduğu düşünülüyor. Bugün elimizde bulunan harita Orta Amerika kıyılarını, Florida’yı, Kanada’nın kuzeydoğu köşesini ve Grönland’ı gösteriyor. Her iki dünya haritası da Topkapı Sarayı’ında.

Piri Reis’in 1465-1470 yılları arasında doğduğu düşünülüyor. Doğum yeri Gelibolu. Akdeniz’de korsanlık yapmakta olan amcası Kemal Reis ile Osmanlı bayrağı altında 1487’de İspanya’daki Müslümanların yardımına gitmiş. 1491-1493 arasında Sicilya, Sardunya, Korsika adalarına, Güney Fransa kıyılarına yapılan akınlara katılmış. Amcasıyla birlikte resmi olarak 1494’te Osmanlı Devleti’nin hizmetine girmiş, 1499-1502 Osmanlı-Venedik Savaşı’nda savaş gemisinde kaptanlık yapmış. 1495-1510 yıllarında İnebahtı, Moton, Koron, Navarin, Midilli, Rodos gibi deniz seferlerinde görev almış. Akdeniz’de yaptığı seyirler sırasında gördüğü yerleri  Kitab-ı Bahriye kitabı için kaydetmişi. İskenderiye’nin ele geçirilmesinde, 1523’deki Rodos Seferi’nde başarılı olmuş. 1533 yılında Barbaros Hayrettin Paşa kaptan-ı derya olunca Pîrî Reis de Derya Sancak Beyi (Tümamiral) olmuş. Barbaros’un 1546’da ölümünün ardından Mısır Kaptanlığı (Hint Denizleri Kaptanlığı da denilirdi) yapmış.

Mısır Kaptanı Pîrî Reis 1552’de Umman ve Basra üzerine 30 gemiyle çıktığı seferde, Hürmüz Kalesi’ni kuşatmıştı. Portekizlilerden aldığı haraç karşılığı kuşatmayı kaldırdı ve donanmasıyla Basra’ya döndü. Tamire muhtaç donanmayı orada bırakıp ganimet yüklü üç gemi ile Mısır’a döndü, gemilerden birisi yolda battı. Donanmayı Basra’da bırakması kusur sayıldığı için Mısır’da hapsedildi. Basra valisi Kubat Paşa’ya ganimetten istediği haracı vermemesi, Mısır Beylerbeyi Mehmet Paşa’nın politik hırsı yüzünden hakkında padişaha olumsuz rapor verildi ve dönemin padişahı Kanuni Sultan Süleyman’ın fermanı üzerine 1554’te boynu vurularak idam edildi. İdam edildiğinde yaşı 80’in üzerindeydi. Eserlerinin üzerinde Osmanlı donanmasının hizmetinde olmadığı zamanlar çalışmış.

Bilkent Kültür Girişimi Yayınları da Piri Reis’ten Önce ve Sonra: Topkapı Sarayı’nda Haritalar adlı bir sergi kataloğu hazırlamış.

2008 yılında İstanbul, Tuzla’da denizcilik konusunda ihtisaslaşmış Piri Reis Üniversitesi kurulmuş.

Faruk Duman’ın Piri- Kayıp Denizler Üzerine Bir Anımsama adlı romanı 2003 yılında Can’dan yayımlanmıştı. Asuman Kafaoğlu-Büke bu eseri şiir-roman olarak tanımlamıştı. Roman, masalsı anlatımı imgelerle zenginleştirilmiş, çok yalın bir şekilde yazılmış: Anlatım masal, şiir, hayallerle oluşmuş ama çok gerçekçi, Anadolu üslubu var ama folklorik değil. “Hayalin koyulaşması”, “zamanın ağırlığı” gibi güzel ifadeler, “hikaye kovası”, “harfli gagalar” gibi güzel betimlemelerle dolu olan romanda karşımıza ilk ismi ile Cervantes de çıkıyor. Böylece, anakronik olmayı göze alıp, romana çok hoş bir başka boyut daha ilave ediliyor. Gerçekten de deniz, deniz savaşı, korsan, Osmanlı, edebiyat, hayal bir araya gelince gönül Cervantes de işin içinde olsun istiyor.

“ Hevesin fermandan büyük olması”, büyük başarılara imza atmış büyük bir denizcinin hazin sonunu getiriyor.

Yararlanılan Kaynaklar

• Artı 1, Elginkan Topluluğu Yayını, Temmuz 2013.
• Asuman Kafaoğlu-Büke, Piri Reis, Cumhuriyet Kitap, Sayı 695.