Çağdaş Sanata Varış 50 | Sürrealizm 1

SÜRREALİZM / GERÇEKÜSTÜCÜLÜK  1
1924

Yeni akıma Salvador Dali’nin Kelebek Serisi’nden iki tablo ile neşeli başlamak istedik.

• Aklın, ahlakın ve estetik kaygının engeli olmadan bilinçaltındakini dışarı vurmayı amaçlar.
• Esere bilinçaltının kaynaklık etmesi gerektiğini savunur.
• Hedef, Freud’un psikolojide 1890’larda ortaya koyduğu “psikanaliz”den hareketle aklın denetimi olmadan “ben”in dışavurumunu ortaya koymaktır.
•  Freud’un psikanaliz yöntemi, 1920’li yıllarda özellikle psikiyatrik hastaların tedavisinde büyük bir önem kazandı. Sanatın her dalında da etkili oldu. Sanatçılar bilinçaltındaki duygularıyla daha fazla ilgilenmeye başladılar. Şairler ve ressamlar yaratıcı faaliyetlerinde bilinçaltındaki güçlerini kullanmaya çalıştılar. Bu özellikle Sürrealist akımda etkili oldu. Psikanalizde bastırılmış duygular bilinç düzeyine çıkarmaya çalışılır. Hasta neyi bastırdığının farkında değildir. Freud bu saklı travmaları ortaya çıkarmak için serbest çağrışım yöntemini geliştirmiştir. Bu yöntemde Freud hastanın aklına gelen her şeyi anlatmasını ister. Amaç, kontrolü kaldırmaktır.  Freud’a göre bilinçaltının altın anahtarı rüyalarımızdı. 1900 yılında Rüya Yorumu adlı kitabı yayınlanmıştı. Bilinçaltındaki düşüncelerimizin rüyalar yoluyla kendilerini bilinç düzeyine çıkarmaya çalıştığını düşünüyordu. Rüyalar, bastırılmış isteklerin kılık değiştirerek gerçekleştiği yerlerdir. Uyurken de kendimize sansür uygulamaya devam ettiğimiz için hatırladığımız rüya ile rüyanın gerçek anlamı birbirinden farklıdır.
• Kübistler, baleyi özentili ve burjuva tipi bir eğlence olarak her zaman aşağılamışlardı. Panayır alanlarını ve sirkleri yeğliyorlardı. Ama 1917’de Jean Cocteau, Diaghilev için Geçit Töreni adlı balede perdenin, kostümlerin ve dekorların tasarımı için Picasso’yu ve besteci Erik Satie’yi kendisiyle çalışmaya ikna etti. Diaghilev’in kumpanyası Ballets Rousses on yıldır Paris’te çok tutuluyordu ve Rusya’da Çar’ın gözdesiydi (Diaghilev ve Ballets Russes’dan Çağdaş Sanata Varış 33’de bahsetmiştik). Oysa Cocteau’nun tasarladığı, gelenekten kopmak ve “modern” bir gösteri yapmaktı. Geçit Töreni ismi, sirki ve müzikholleri anımsatmak için seçilmişti; böylece burjuvazinin kötü ruhları kovulmuş oluyordu. Açılışta yapılan protestolara karşı Apollinaire, modern hareketin, sanattaki yeni ruhun, savaşa karşı ayakta kalabileceğinin bir kanıtı olduğunu söylüyordu. Ayakta kalan bu ruha da süper-realizm ya da sürrealizm adını veriyordu. Modern hareketin bir sonraki evresinin adını böylece Apollinaire önceden koymuş oldu.
• Gerçeküstücü arkadaşları gibi André Breton (1896-1966)da gizemli yan yana gelişler ve beklenmedik açıklamalar, nesnelerin garip düzenlenişleri gibi yaşamın gerçek bilmeceleri karşısında büyülenmiştir. Gerçeküstücü imgeleme göre her şey birbirine bağlıdır, hiçbir şey kopuk değildir. Ancak Breton ve arkadaşları bireysel ayrıntıyı, görünüşte ne kadar önemsiz de olsa, sanatlarının özünü oluşturan bir unsur olarak görmüşlerdir.
• 1924’de André Breton Gerçeküstücü bir manifesto yayınlamıştır. Breton burada, sanatın bilinçaltından üretilmesi gerektiğini vurgulamıştır. Sanatçı rüyalarından esin bularak, rüyayla gerçek arasındaki farkın ortadan kalktığı bir “gerçeküstü”ne ulaşabilecektir. Bilincin sansüründen kurtulup sözcükleri ve resimleri özgürce kullanabilmek bir sanatçı için son derece önemli bir şeydir. André Breton’a göre Gerçeküstücülük bilinç ile bilinçaltını birleştirme yoludur. Gerçeküstü, gerçeğin insandaki izdüşümüdür.
• 17. yüzyılda Kont Lautremont takma isim kullanarak sürrealist şiirler yazmış. Breton bu şiirleri de gündeme getirmiş. Düş ve gerçeğin aynı anda idrak edilebilmesi, ikisinin birbirine karışması, bir müddet sonra hangisinin gerçek, hangisinin düş olduğunun ayırt edilemez oluşu Sürrealistlerin çok ilgisini çekmiş.
• Freud tezleriyle bir bakıma tüm insanların sanatçı olduğunu söylemiş oluyordu. Her rüya küçük bir sanat eseriydi.
• Sürrealistler insanın kendisini irdeleyip çözümlemesinde sanatın yol gösterici bir araç olduğuna inanıyorlardı.
• Sürrealist sanatın tohumları Sembolizm ile atılmıştı. Sembolizm daha mistik, Sürrealizm daha psikolojik diyebiliriz. Sürrealizm’de Tanrı ve mistisizm yoktur, metafizik vardır.
• Bazı eleştirmenlere göre Dadacılık’ın uzantısıdır. Ama, geleneksel değerleri protesto eden Dadacılık bunların yerine bir şey koymaz, nihilisttir ama, Sürrealizm’in manifestosu vardır. Dadacıların neredeyse tümü Sürrealistlere katılır.
• 1925 yılından sonra Sürrealist sanatçılar başka akımlara yönelmiş olsalar bile Sürrealizm günümüze kadar resim, sinema, tiyatroya kadar pek çok sanat dalında etkisini sürdürmektedir.
• Sürrealist sanatçılar mizah ve alaya önem vermişlerdir.
• Bazı eleştirmenler, Dadacılık ve Sürrealizm’den Modern sanatın sonunu getiren iki akım olarak söz eder. İki akım da Modernizm’in içinden doğdu, özünde Modernistti. Ama Avrupa’nın ilk büyük yıkımdan sonraki büyük endişesi, Modernizm’in bireyi yerine Dadacılık ve Gerçeküstücülüğün ümitsizliğini öne çıkardı diye bakılıyor. Dadacılık, sanatı gerçekleştirmeden ortadan kaldırmak istedi, Gerçeküstücülük ise sanatı ortadan kaldırmadan gerçekleştirmek istedi, deniyor. Sanatı ortadan kaldırarak gerçekleştirmek ise tipik bir Postmodern düşünce ve eylem anlayışı.
• Otomatizm akımın sanatçılarının çok kullandıkları bir teknik. Kontrolsüz hareketlerle resim çizip, heykel, seramik yapıyorlar. Büyü veya kutsal eğilimlerle, hipnotize edilerek, halüsinasyon yaratan ilaçlar alarak, uyuşturucu ile kendilerine ortam yaratıyor, transa geçiyorlar. Otomatizmi Dali ve Andre Masson çok kullanıyor.  Tarafsız görebilmek istiyorlar. Her biri eline bir kağıt alır, bir cümlenin ilk sözcüğünü yazar. Kağıdı katlayıp yazdığı sözcüğü gizleyerek solunda oturana verir, o da ilk sözcüğü görmeden bir sözcük yazar. Gruptaki herkes bir sözcük yazdıktan sonra cümle yani birlikte yaratılan eser tamamlanmış olur.
• Sürrealistlerin bir de Rüya Sanatı var. Saat kurup uyanıyorlar, rüyalarını unutmadan not edip tekrar uyuyorlar. Sabah rüyanın yorumunu yapıyorlar. LSD ile halüsinasyon görüp gerçeği değiştirmek amacı güdüyorlar. Uyuşturucu maddeler beynin doğal sinir ileticilerine benzer bir yapıya sahiptir ve sinir yolları üzerindeki normal trfiği sekteye uğratırlar. Sürrealistlerin rüyaları hep kabus. Oneirizm, halüsinasyon.
• Şans Sanatı. Duchamp’ın yaptığı rastgele iplikleri atmak gibi..
• Bilinçsiz Tanımlar. Bir kelime söyleniyor, hiç düşünmeden aklına ilk gelen o kelime ile ilgili kelimeler söyleniyor. Gözleri kapalı olarak bir şeye dokunup neyi anımsattığını düşünüyorlar.
• Freeze. Ceplerindeki saat çalınca durup, kendilerini her açıdan analiz ediyorlar.
• Metrelerce uzun ekmek pişirip meydanlara koyup insanların reaksiyonuna bakıyorlar. Candid Camera/Gizli Kamera da kullandıkları bir yöntem.
• Tüm bu yöntemler kendilerini tanımak için kullandıkları araçlar.
• Erotizm ve politikanın Gerçeküstücülük’te kullanılması sonraları yapılıyor.
• Sürrealist resim, Sembolistlerin de benimsediği gibi, ruhsal bir etkinliktir.
• Sürrealizm’e yakın resim yapan ilk sanatçı Sembolizm’in de öncülerinden olan şair, ressam ve gravürcü William Blake (1757-1827). Blake doğayı ve gerçekçiliği hor görmüş, fantastik ve doğaüstü bir dünya yaratmış, bilinçaltının korkunç biçimlerini resmetmişti.
• Bosch ve Brüegel’in de resimleri sürrealistti ama onların amacı dini idi. Sürrealistlerinki ise kişisel karabasanlarını resmetmek. Yani Ekspresyonistler. Anlatım tarzlarından ötürü ayrı sınıflandırılıyorlar.
• Giuseppe Archimboldo, Dürer, Fuseli, Gaudi, Goya, Grosz, Grünewald, Hodler, Munch, Rosetti de Sürrealizm’in öncüleri arasında sayılabilir.
• Giorgio de Chirico (1888-1978), André Breton (1896-1966), René Magritte (1898-1967), Salvador Dali (1904-1989), Yves Tanguy (1900-1955), André Masson (1896-1987), Max Ernst (1891-1976), Joan Miro (1893-1983), Jean Arp (1886-1966), Paul Klee (1879-1940), Marc Chagall (1887-1985), Alberto Giacometti (1901-1966), Man Ray (1890-1976) Sürrealist eserler verdiler.