- Özbekçe Özbekistan’ın resmi dilidir.
- Özbek Türkçesi, Özbekistan, Türkmenistan’ın doğusu, Tacikistan’ın kuzey ve batısı, Kazakistan’ın güneyi ile Afganistan’ın kuzeyinde ve Çin’in kuzeybatı bölgelerinde konuşulan Türk lehçesidir.
- Özbekçe, Türk dillerinin Güneydoğu ya da Çağatay koluna bağlıdır.
- Eski Çağatayca’nın devamı olan Özbekçe’nin iki ana lehçe grubu vardır.
- Biri Farsça’nın etkisindeki Taşkent, Buhara, Semerkand lehçeleri ile Farsça’nın kısmen etkisindeki Fergana, Kokand lehçeleri.
- İkincisi, Kazakistan’ın güneyinde konuşulan Kuzey lehçeleriyle Hive bölgesinde konuşulan, Farsça’nın daha az etkisinde kalmış birkaç lehçe.
- Bazı görüşlere göre, Kıpçak-Özbek dili aslında Kazakça’nın bir lehçesidir.

Türk dilbilimcileri, dili üç alt gruba ayırırlar; ağız, lehçe ve uzak lehçe. Lehçede, gramer özellikleri değişir. Şive ise sadece sözlüdür; yazıldığında gramer özellikleri değişmez.
Türkçe bugün dilbilimciler tarafından 6 lehçe ve uzak lehçeden oluşan bir dil olarak kabul görmektedir: Argu, Kıpçak, Oğuz, Ogur (Bolgar), Sibirya ve Uygur. Bunlardan Sibirya ve Ogur grupları uzak lehçe, diğerleri lehçedir. En yaygın lehçe %65 ile Oğuz lehçesidir. Afganistan’da konuşulan Hazaraca’nın ayrı bir dil olduğunu savunanlar da vardır.
Moğol İmparatorluğu’nun (1206-1405) da resmi dili olan Çağatayca, bugün Uygur grubu olarak adlandırılmaktadır. Özbekçe ve Doğu Türkistan’da konuşulan Uygurca bu lehçenin en önemli iki ağzıdır.
Değişik iklimlerde yaşamış olmak, alfabe farklılıkları, farklı topluluklarla etkileşim, değişik dinlere tabi olma gibi sebepler göz önüne alındığında, Türkçe’de büyük lehçe farklılıklarının bulunması kaçınılmazdır.
Kaynak: Türk Lehçeleri, Mehmet Şahin, Cumhuriyet Strateji, 31.12.2007.
- Türk dilinin yazımı için kullanılan alfabeler arasında en uzun sürelisi ve en yaygını, Türklerin İslamiyet’i kabul etmeye başladıkları 10. yüzyıldan 20. yüzyıl ortalarına kadar, yani ortalama bin yıl kullanılan, Arap alfabesidir. Bu alfabe, Türk ülkelerinde yerini Latin ve Kiril asıllı alfabelere bırakmışsa da, Irak ve İran’da yaşayan Azeriler ve Türkmenlerle, Doğu Türkistan’da yaşayan Uygur ve Kazaklarca bugün de kullanılmaktadır.
- Özbekistan’da dilin yazımında 1927’ye değin Arap alfabesi, 1927-28’de Latin alfabesi kullanılmış, Stalin baskısı ile 1939’dan sonra Kiril alfabesine geçilmiştir. Stalin döneminde, SSCB’de 20 yıl içinde 21 dil alfabeyi iki defa, 13 dil ise üç defa değiştirdi, 7 dil ise yazılı halini yitirdi. Kiril alfabesi, halklara baskı yapma aracı olarak kullanıldı. 1993’te ise Özbekistan hükümetinin kararıyla Özbekçe’nin yazımında bu dile uyarlanmış bir Latin alfabesi kullanılmaya başlanmıştır.
- 1883-1918 yılları arasında Anadolu merkezli başlayan ortak Türkçe çalışmaları, Sovyetler döneminde kesintiye uğramıştı. Sovyetler’in dağılmasının ardından resmi olarak ilk defa 1993 yılında Antalya’da toplanan Türk Devlet ve Toplulukları, Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı’nda gündeme gelen ortak alfabe konusu o günden itibaren Türk devletlerinde birer politika haline gelmiştir.
- 1993 yılında Antalya’da Orta Asya Cumhuriyetlerince imzalanan Latin alfabesine geçiş anlaşması ile 34 harften oluşan bir alfabe geliştirildi ve bunun Türkçe konuşan ülkeler için ortak olacağı konusunda mutabakata varıldı. Günümüzde başta Rusya, Çin olmak üzere dünyaya yayılan Kazakların üç veya dört alfabe kullanması sebebiyle Kazakistan bu anlaşmayı imzalamadı.
- Doğu Türk dillerindeki boşluklar ve eksiklikler, Rusça’dan alınma terim ve sözcüklerle giderilmişti. Bu süreç esnasında Türkçe kelime yaratma potansiyeli de harekete geçirilmiştir.
- Alfabe değiştirme çalışmaları özellikle Rusya’yı rahatsız etmiştir.
- Bu geçiş, Latin alfabesiyle yayımlanan kitapların yetersizliği, iki alfabe arasında sıkışıp kalan özellikle orta yaş kuşağını zorlamıştır.

Buhara’da kaldığımız otel Bukhara Palace’ın girişinde Özbekçe “Hoş Geldiniz” yazıyor.
Fotoğraf: Füsun Kavrakoğlu
2 Comments
Merhabalar vaktiniz olursa bir şey sorup merak ediyorum cevaplarsınız sevinirim. Özbekçe Türk dilleri içerisinde bir lehçe mi? yoksa şive mi? yoksa ayrı bir dil mi ? yani Türkiye Türkçesi gibi bir dil mi yoksa Türkçenin bir lehçesi – şivesi durumunda mı ?
Ulaş Bey merhaba,
Özbekçe ayrı bir dil değildir. Türkçenin bir lehçesidir.
İlginize teşekkür ederim.
Füsun Kavrakoğlu