
2005 yılında Fest ile yaptığım Türkmenistan, Özbekistan ve Türkistan (Kazakistan) gezisinde rehberimiz sevgili Yıldırım Büktel idi. Merak ettiğim ülkeler olmasına rağmen bu kadar beğeneceğimi, bu kadar çok şey öğreneceğimi de beklemiyordum. Harika bir gezi idi. Bu gezinin Özbekistan kısmını sizlerle paylaşacağım. Ancak Özbekistan’da gördüğümüz yerleri, Hiva, Buhara, Şehr-i Sebz, Semerkand ve Taşkent’i paylaşmadan önce, bazı temel noktaları anlatacağım.
- Özbekistan, göçebe yaşam tarzı ile yerleşik yaşam tarzlarının aynı anda yaşandığı bir ülkedir ve step, çöl, vaha, dağ gibi farklı coğrafi unsurların bileşiminden oluşur. Ülke kabaca hayvan besleyen kuzey ile toprağı işleyen güney olarak tanımlanabilir. Kızılkum Çölü’nde ne bir damla su, ne de bir tutam ot olmadığı, Karakum Çölü’nün ise yürüyerek 20 günde geçilebildiği bilinir.
- Tarih kitaplarımızdan bildiğimiz Maveraünnehir’in büyük kısmı burasıdır. Maveraünnehir, Ceyhun (Amu Derya) ve Seyhun (Siri Derya) nehirleri arasında kalan bölgedir. Günümüzde burası Türkmenistan, Özbekistan ve Kazakistan arasında bölünmüştür. Türkçede, nehrin ötesi anlamına gelir. Ceyhun Nehri’nin adı Yunancada Oxus olduğu için bölgeye Batı dillerinde Transoxiana denir. Orta Çağ Arap coğrafyacıları ise bölgeye Türkistan adını vermiştir.
- MÖ 800’den itibaren İskitler (Sakalar), Fergana Vadisi’nden Harezm vahasına kadar olan topraklar üzerinde göçebe bir hanedan kurarlar. Çadırlarda yaşayan bu halkın tarihe en büyük katkısı at üzerindeyken ok atmayı başarmaları ve bunu başkalarına öğretmeleridir.
- MÖ 530 yılında Persler bölgeye hakim olurlar ve üç satraplığa ayırırlar: Harezm, Sogdian (Zeravşan ve Fergana Vadileri) ve Baktrian (Özbekistan’ın güneyi, Tacikistan ve Afganistan’ın kuzeyi). Bu dönemde şehirleşme hızlanır, Zerdüşt dini bölgede yayılır. Zerdüşt kutsal kitabı Avesta’da bu bölgenin adı zikredilir.
- MÖ 329’da Büyük İskender gelir, Semerkand’ı ve Zeravşan’ı fetheder, şişirilmiş koyun postlarıyla ordusuna Amu Derya Nehri’ni geçirtir, Fergana Vadisi’ne ulaşır ve en doğudaki İskenderiye şehrini kurar (bugünkü Hocent). Bölgedeki direnişi yatıştırmak için burada Roksana ile evlenir ve tek oğluna bu evlilikten sahip olur.
- İskender’in MÖ 323’teki ölümünden sonra Selevkoslar, imparatorluğun doğu kısmına hakim olurlar; MÖ 250 yıllarından itibaren bölgede Part Devleti egemendir.
- MÖ 138 yılında Çin imparatorunun elçisi Ferganalıların çok hızlı koşmaları ile tanınan (kan terleyen) küçük atlarından almak için bölgeye gelir. Çin elçi grubu gittikleri yerlerde Çin ipeğine gösterilen ilgiyi fark eder. Bu bilgi, İpek Yolu’nun doğmasını sağlar. MS 1. yüzyıldan itibaren ticaret bölgede önemli bir etkinlik haline gelir.
- Budizm, Sogdianlılar vasıtasıyla Çin’e ulaşır.
- 3. yüzyıldan itibaren Sasaniler döneminde yeni ticaret yollarının da devreye girmesi ile Sogdian ülkesi çok zengin olur.
- Yeni göçebe akınları Altaylar’dan Beyaz Hunlar’ın (Heftalitler) gelişine kadar devam eder. 5. yüzyılda onlar Sasani İmparatorluğu’nun doğusunu işgal ederken, Siyah Hunlar da Avrupa’yı titretmektedir. “Tanrı’nın Okları” diye adlandırılan Hunlar, geçtikleri her yerde kalıcı etnik ve dilsel etki bırakırlar.
- Fergana ve Zeravşan tüccar ve sanatçıları çok başarılı ve zengin oldular. Ayrıca bölge Zerdüşt dininin, Budizm’in, Nasturilik’in, Yahudilik’in ve Manicilik’in karşılaştığı bir kavşak oldu.
- Sasaniler’i mağlup eden Müslüman Araplar 649’da yeni inancı Maveraünnehir’e yaymaya başladı. 706-713 yılları arasında Buhara, Semerkand, Harezm, Taşkent Emevi Halifesi’ne düşman Horasan yöneticisi Kutayba’nın hakimiyetine girdi. 715 yılında Kutayba kendi askerleri tarafından öldürülünce Sogdianlılar ve Türkler doğan iktidar boşluğunu değerlendirdi. Abbasi Halifesi’nin otoritesi buralara ulaşamayınca bölge, bağımsız davranan yerel emirlerin eline geçti. Bölgeyi ele geçirme teşebbüsünde bulunan Tang Hanedanı bozguna uğradı.
- 9. yüzyılda Samanoğulları bölgeyi bir asır boyunca egemenlikleri altında tuttu. Sünni İslam bölgede kök saldı. Buhara, çağın önemli sanatçı ve bilim adamlarının toplandığı bir merkez oldu.
- 999 yılında İslamiyeti yeni kabul etmiş Türk hanedanlarından Gazneliler Horasan ve Harezm’i, Karahanlılar ise Maveraünnehir’i fethettiler.
- 11. yüzyılda Selçuklular bölgeyi ele geçirdi. 1141 yılında Selçuklu sultanı Sancar Moğollar karşısında bozguna uğradı. Karahitay Moğolları Çin’in batısından Aral Gölü’ne kadar olan alanı çok kısa bir zamanda fethetti. Harezm ülkesi, Moğolları 13. yüzyıla kadar frenlemeyi başardı.
Leave A Reply