- Özbekistan’daki 2500 yıllık üç şehir özellikleri itibariyle şöyle ayrılıyor: Hiva ticaret, Semerkand sanat, Buhara dini merkez.
- Buhara’nın eski kısmı, 1993 yılında UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne alınmış.
- Semerkand kervan yollarının uzağında kalırdı ama Buhara ticaret yollarının merkezindeydi.
- Buhara, İslam’ın ve dinin gücü; Semerkand ise yeryüzü cenneti olmakla birbirlerinden ayrılırlar.
- Buhara, özellikle 10. ve 11. yüzyıllarda çok önemli bir şehirdi.
- Buhara Hanlığı İslam dünyasının en tutucu yerlerinden biriydi. 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar, Buhara yasak şehir, Buhara Hanlığı yasak bölge idi. 19. yüzyıl sonuna kadar hiçbir yabancı güçten emir almayan Buhara, yabancı düşmanlığını bir kural haline getirmişti. Buhara’nın İslam dünyasının dışındaki dünya ile ilişkileri Rusya’yla bazı diplomatik alışverişlerin yanı sıra Rusya, Hindistan ve Çin’le kervan ticaretiyle sınırlıydı. Rusya ile Orta Asya arasındaki kervan ticareti, imparatorluğunu Hindistan’a kadar genişletmeyi düşleyen Büyük Petro’nun yönlendirmesi ile 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren gelişmeye başlamıştı. Hive Hanı 1826’da “Hıristiyanlar bizim ülkemizi niye öğrensin ki?” diyordu. Her yabancı seyyahın Rus ya da İngiliz istihbaratının ajanı olmasından kuşkulanılıyordu. 1831’de Hanlığa giren ilk İngiliz kaşife kalem ve mürekkep kullanmanın yasak olduğu bildirilmişti. Orta Asya hanlıklarıyla karşılıklı elçi gönderen ülkeler yalnızca Osmanlı İmparatorluğu ile Rusya idi. Orta Asya hanlıkları ile Rusya arasındaki diplomatik ilişkiler, kervanların güvenliğini sağlamak konusundaki anlaşma gereği idi. Ruslar bu amaçla yaptıklarını söyledikleri kalelerden daha sonra Orta Asya’nın işgalinde yararlandılar. 1842’de Nasrullah Han, iki İngiliz askerini idam ettirmişti. Nasrullah Han’ın esiri olan Parmalı Giovanni Orlandi, sarayın girişinin üstüne Buhara’nın tek saatini yapmış, İslam’a geçmeyi reddettiği için 1851’de cellada teslim edilmişti.
- İstanbul, Orta Asya’ya giden ve Osmanlı başkentine yerleşmiş Orta Asyalılardan bilgi almaya gelen çok sayıda Avrupalı seyyah için zorunlu bir ara konaktı. Müslüman kılığında şehre girmeyi ve orada kalmayı başaran seyyahlar nadir de olsa, olabiliyordu. Şehrin efsanesi 1888’de, Karakum Çölü’nden geçen Trans-Hazar demiryolunun Buhara’ya ulaşmasıyla sona erdi.
- Buhara’da İslam dışında izin verilen tek din Musevilik idi. Araplar ve Yahudiler burada yerleşik çok eski cemaatlerdi. Ama Yahudiler yine de ayrımcılığa hedef oluyorlardı. Sadece üç sokakta oturmalarına izin veriliyordu. İpek elbise giymeleri yasaktı. Takkelerinin kenarında eni iki parmağı geçmeyen koyun derisinden siyah bir şerit bulunması zorunluydu. Yeni sinagog yapma hakları yoktu, sadece eski sinagogu onarmalarına izin veriliyordu.
- Buhara’nın ordusu zayıftı. Savunması bozkırlar, çöller ve dağlardan oluşan doğal engellere dayanıyordu. Çöller Rus ordularını engelleyememişse de onları epey geciktirmişti.
- Şehirde atla dolaşma hakkı sadece Müslümanlara tanınan bir ayrıcalıktı. Yahudiler, köleler ve birkaç Hıristiyan seyyah at binemezdi.
- Buhara, 1533’te, Ubeydullah Han’la birlikte Şeybaniler’in başkenti oldu.
- Sonraki efendileri Mangiler/Mangıt Aşireti’nden Özbekler, şehri, 1785-1868/1920 arasında Rusların gelişine kadar yönettiler. Aşiretin, başından beri Ruslarla yakın olduğu söylenir. Yukarıda adından söz ettiğimiz, lakabı Kasap olan Nasrullah Han’ın ailesinden, eşi ve üç kızı da dahil, 30 kişiyi öldürdüğü söylenir. Rusya ve İngiltere arasında iyi bir denge politikası izlediği ve onun zamanında Buhara’nın en yüksek devrini yaşadığı da bilinir.
- 1856’da Kırım Savaşı’nın bitmesinden sonra Ruslar Orta Asya’ya yönelir. Amu Derya boyunca sıralanan kalelerin çoğalması Rusya’nın konumunu güçlendirmiştir. General Kaufmann’ın 1868’de Semerkand’ı ele geçirmesinden sonra, Buhara aynı yıl Rus protektorasına girer ve bütün hanlıkta kölelik kaldırılır. Konstantin Petroviç Kaufmann (1818-1882), Orta Asya’daki geniş toprakları Rus Çarlığına katan ve 20 yıl boyunca Rus Türkistanı’nı yöneten generaldir, Taşkent’te ölmüştür.
- Birçok yurttaşlarının esir pazarlarına düşmesi Rusların doğuya doğru ilerlemeye gösterdiği gerekçelerden biriydi. Diğer hanlıkların başkentlerinden farklı olarak, sadece Buhara bazı ayrıcalıklarını korudu. Bu Muzaffer Han’ın gösterdiği işbirliğinin ve Rus birliklerinin surlarından içeri asla giremediği bu şehrin hala koruduğu saygınlığından ötürü olmalıydı. Veya, Rusların Orta Asya’nın tamamını ele geçirmediğini İngilizlere göstermek ve Londra’nın Afganistan’da daha fazla yayılmasını teşvik etmemek için şehir kağıt üzerinde bağımsız bırakılmıştı. Rusya’nın Buhara ile ilişkileri Rus Dışişleri Bakanlığı’nın yetki alanında idi; oysa Türkistan’ın geri kalanı Savaş Bakanlığı’nın yönetimine verilmişti.
- 1888’de demiryolu ve Rus yerleşimciler bölgeye gelir. 1896’da Buhara’da 12 binden fazla Rus ve 8 bin asker yaşıyordu; Birinci Dünya Savaşı başında sayıları neredeyse 50 bini bulmuştu. Yasak şehir, Şeriatın ve Han’ın kanunlarının hüküm sürdüğü feodal Buhara surlarının arkasında yaşıyordu.

Buhara’nın son hanı Alim Han’ın fotoğrafını Buhara’da kaleyi gezerken satın almıştım. Alim Han, Sovyetler gelince 13 yaşındaki karısı ve hazinesinin bir kısmı ile Afganistan’a kaçmış.
- 1920’de Kızıl Ordu son Buhara Hanı olan Alim Han’ı tahttan indirdi, Han da Afganistan’a sığındı. Eski Buhara Hanlığı, başkenti Taşkent olan yeni Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti içine katıldı.
- 1924 yılında Buhara Hanlığı toprakları Özbekistan ve Tacikistan arasında paylaştırıldı.
- 1924-1930 arasında medrese, cami, hankah, vakıflar gibi İslami kurumlar çökertildi, din üzerinde baskı uygulandı.
- Göreli dini hoşgörü dönemi olan Stalin devrinde (1922-1953) İslam’a devlet tarafından el kondu, Orta Asya’nın ruhani yönetimi Taşkent’te üslendi. 1960’larda, Kruşçev döneminde din karşıtı kampanyalar yeniden güç kazandı.
- Kızıl Ordu’nun Buhara’ya girdiği tarih olan 1920’den Perestroyka’nın son yıllarına 1990’a kadar, şehir hep gözetim altında tutuldu. Haziran 1990’da SSCB’nin yıkılışından sonra, Buhara, 1991’de bağımsızlığını ilan eden yeni Özbekistan Cumhuriyeti’nin başlıca şehirlerinden biri oldu. Ama artık Buhara Orta Asya İslamı’nın başlıca şehri değildir; onun yerini başkent Taşkent almıştır. Bugün Fergana bölgesinde, Andican, Hokand ve Namengan şehirlerinde İslam’ın etkinliği çok daha belirgindir.
- Ama Buhara, tarihi merkezini koruyabilmiş ve eski şehirle Sovyet banliyösü arasında belirgin bir sınırı olan ender Orta Asya şehirlerinden biridir.
- Buhara’nın zenginliğini oluşturan şeyler, İslam ve ticaret, Sovyet rejimi tarafından silinmiştir, denebilir.
Kızıl Ordu, Konstantin Petroviç Kaufmann, Kruşçev, Mangiler/Mangıt Aşireti, Muzaffer Han, Nasrullah Han, Özbekistan, Özbekistan Cumhuriyeti, Özbekistan Gezisi, Perestroyka, Semerkand, Şeybaniler, sovyet rejimi, Stalin, Trans-Hazar demiryolu, UNESCO Dünya Mirası Listesi, Yasak Şehir ve Ruslar
Leave A Reply