Yaratıcılık – Apollon – Dionysos 4

MS 2. veya 3. yüzyıla tarihlenen Samandağ’da (Seleukeia Pieria) bulunan bir evin mozaik panosunun merkezinde, bir kayanın üzerinde Ariadne yarı oturur, yarı uzanmış biçimde uyurken, Dionysos yanında ayakta durmaktadır. Mozaik panonun Dionysos tarafı tahrip olmuştur. Ama elindeki Thyrsos ya da Thyrsus (ucunda çam kozalağı takılı bir sarmaşık ya da şarabın simgesi olan asma dallarıyla sarılı bir değnek), Tanrı Dionysos’un simgesi olduğu için onu tanımakta zorluk çekmiyoruz. Ariadne ile aralarında elinde bir çelenk taşıyan bebek Eros görülmektedir. Merkez panoda, Theseus tarafından Naxos Adası’nda terk edilen Ariadne’nin Dionysos tarafından bulunuş öyküsü canlandırılmıştır. Panonun sağ tarafında giyinik yaşlı bir Satyr bir elinde kadeh, bir elinde Thysos tutmaktadır. Merkez panonun solunda ise elinde kadeh olan Dionysos’un kadın takipçileri olan Menad’lardan biri görülmektedir. Tablonun en üst kısmında ise bir vazonun (kantharos) iki yanında yer alan karşılıklı grifonlar, arkalarında kanatları yarı açık kartallar betimlenmiştir. Panonun geri kalan kısmı yıldızlar, dörtgenler, basamaklı piramitler gibi çeşitli geometrik motiflerle doldurulmuştur.
Mozaiğin, sergilenmekte olduğu Hatay Arkeoloji Müzesi’nde adı, Dionysos ve Ariadne Evi’dir.
Fotoğraf: Füsun Kavrakoğlu, 2019.

• Dionysos, Homeros’un Olympos tanrıları arasında yer almaz ama mistik dinin en önemli tanrılarındandır. Ona yapılan ibadetlerden trajedi ve Hıristiyan ayinleri doğmuştur, denir. Zeus, Dionysos’u baldırından doğurur. Sakalı ve zırhı dışında erkeksi bir yanı yoktur. Kadınsı bir giysi içinde betimlenir. Dionysos’un ritüel dansçıları, karşıt cinsin kılığına bürünürlerdi. Yunan kültünde ritüel travestilik oldukça yaygındı: festivallerde ve düğünlerde kadınlar erkek kıyafeti giyer, erkeğe özgü aksesuarlar takar; erkekler kadın kıyafeti giyer, peçelerle takılarla süslenirdi. Roma’da Baküs, şarap tanrısından öte bir şey değildi ama Yunan’ın Dionysos’u “varlıklardaki akışkan ilke” olarak; kısmen sıvılaşmış, erkeklere ait olmayan maddenin dünyasına hükmeden olarak tanımlanır. Dionysos, analık kültünü kucaklar. İğrenme, estetik bir yargı, Apollonik bir tepkidir.

Dionysos, Menad ve Satir, MS 3. yüzyıl, Antakya.
Bir evin tek odasının zeminini kaplayan mozaiğin merkezinde sarhoş Dionysos vardır. mozaiğin bulunduğu ev de Dionysos Eğlencesi Evi olarak adlandırılmıştır. Panonun çerçevesi çizgiler, elmas motifli bordür, dalga, basamaklı piramit ve ikili örgü motifi ile işlenmiştir. Dionysos’un ayaklarının dibindeki panter, kadehinden akan içkiyi içmeye çalışmaktadır. Tanrıların yoldaşları olan satirlerden biri Dionysos’a yardımcı olmaktadır. Elindeki ucu kıvrık değneğe pedum denmektedir.
Fotoğraf: Füsun Kavrakoğlu, Hatay Arkeoloji Müzesi, 2019.

• Dionysos’un hiyerarşiye saygısı yoktur. Tanrısal esin, en yüksek mertebeye Dionysos’çu ayinde ulaşır. Tanrı ile insan birbirine karışır.
• Dionysos özdeşleşme, Apollon ise nesneleştirmedir.
• Dionysos enerji, esrime, histeri, hafif meşreplik ve duygusallıktır, rastlantısallıktır, Apollon, nesnelerin sabitliğidir.
• Dionysos sürekli devinim, değişim halindedir; sınırsız, taşkın, katı, yıkıcı ve savurgan enerjidir.
• Apollon yasallık, gelenektir, güven duygusu yayar.
• Dionysos yeni olandır; tüketen, yeniden başlatmak üzere her şeyi süpüren güçtür. Kişiyi bir süreliğine kendisi olmaktan çıkartan ve böylece onu özgürleştirendir.
• Dionysos Çoğul olanken, Apollonik olan çokluğu reddeder, Tek olandır; aristokrat, monarşiktir.
• Apollon “Dur” derken, Dionysos “Yürü”, der.
• Günümüzde Rio Karnavalı, New Orleans’ta Mardi Grass gibi etkinlikler pagan geleneğin varlığını sürdüren örnekleridir.
• Belki şöyle de diyebiliriz: Apollon Batı, Dionysos Doğu’dur. Apollon beynin sol, Dionysos sağ tarafıdır.

Yararlanılan Kaynaklar

Tragedyanın Doğuşu, Friedrich Nietzsche, Say Yayınları, 1999.

Cinsel Kimlikler, Camille Paglia, Epos Yayınları, 2008.

Mitoloji Sözlüğü, Azra Erhat, Remzi Kitabevi, 1993.

Altın Dal I, James G. Frazer, Payel Yayınları, 1991.

Altın Dal II, James G. Frazer, Payel Yayınları, 1992.

Dinler Tarihi, Ömer Rıza Doğrul, İnkilap Kitabevi, 1958.