Çincede bildiğimiz anlamda bir hece sistemi yok. Çincenin sayısız lehçesi olduğu düşünüldüğünde telaffuzun ciddi bir sorun olduğu anlaşılabilir (1).
Çince karakterlerin sayısı zaman içinde artmıştır. Shang Hanedanı döneminde (MÖ 1600-MÖ 1027) karakter sayısı 2500 iken, MS 120’ye tarihlenen bir sözlükte 9353 karakter varken, 1100’lerde kullanımda 23.000 karakter olmuştur. 1990 tarihli bir sözlük 60.000 karakteri listeler. Gelmiş geçmiş bütün Çince karakterler, çeşitlenen yazılarınki dikkate alınmazsa, 80.000’e ulaşır. Çünkü dildeki her yeni sözcük, sistemde yeni bir yazıbirim gerektirir (2). Eski Çince genelde tek heceli iken modern Mandarin Çincesinde bir sözcüğün ortalama uzunluğu iki hecedir. Karakter tek heceli kalır ancak çok heceli olarak seslendirilir. Dolayısıyla günümüzde yazılanla konuşulan Çince arasında fark vardır. Çin yazısı kayda değer ölçüde sabit kalmış ama konuşulan Çin dilleri büyük ölçüde değişmiştir. Buna kültürel muhafazakarlıktan doğan Çince karakterlere bağlılık olarak adlandırabiliriz (3).
Piktogram adı verilen resim-yazı, anlatılmak isteneni aktaran bir resim anlamına gelmektedir. Asya’da bu yazım türü modern Çin hanzi’si ve Japon kanji’sinin temelini oluşturmuştur. Bir çatal bıçak resmi bir
restoranı temsil ederken üzerine atılan bir çizik onu ideograma dönüştürür: yemek yemek yasaktır anlamına gelir. Bir piktogram nesneleri betimlerken, bir ideogram bir anlamı ifade eder (4).
Fotoğraf: Füsun Kavrakoğlu, 2018.
1911’de kurulan Çin Cumhuriyeti yönetimi, Çin’in resmi yazı dili olarak Klasik Çinceyi Mandarinle değiştirdi. 1913’te de Mandarin dilinin yayılmasına yardımcı olan Ulusal Fonetik Alfabe yayınlandı. UFA, Tayvan’da hala kullanılmaktadır (5).
1949’da kurulan Komünist Çin Halk Cumhuriyeti döneminde geleneksel yazı sisteminin birçok kişinin uygun bir sürede öğrenemeyeceği kadar zor olduğu düşünüldü. (Çinli ve Japon öğrencilerin, Batılı akranlarıyla aynı düzeyde okuma yeterliği elde etmek için ek üç yıl daha fazla eğitime ihtiyaç duyduğu tahmin ediliyor.) Hece yazımına geçiş, uzmanlar tarafından engellenince Çince karakterlerin basitleştirilmesi yoluna gidildi. Mao yönetimi, 1955 yılında tüm Çin’de Basitleştirilmiş Yazı’yı devreye soktu. Şimdi çoğu anakara Çinlisi artık edebi Çinceyi okuyamamakta, Tayvan’dakiler ise anakaranın yazısını okumayı güç bulmaktadır (6).
Yakın geçmişe kadar, tüm Çince metinler yukarıdan aşağıya ve sağdan sola doğru okunan sütunlar halinde sözcük aralığı ya da noktalama olmaksızın yazılırdı. Çince noktalama, 1900’lerde yaygınlaştı. Artık pek çok basılı metin, ÇHC’de soldan sağa yatay satırlarda ve Basitleştirilmiş Yazı ile yazılmaktadır (7). Tayvan’da ise, yukarıdan aşağıya ve sağdan sola okunan dikey sütunlar halinde ve standart Çince karakterler ile yazılmaktadır (8).
Çinceden yapılan transliterasyonların yani alfabe geçişlerinin üç büyük sistemi var.
Birincisi Wade-Giles Sistemi. 1867-1912 arasında iki Birleşik Krallık diplomatı olan Thomas Wade ve Herbert Giles tarafından geliştirilmiş.
İkincisi Yale Romanisation, Yale Latinleştirmesi denilen, Yale Üniversitesi’nden George Kennedy’nin 1943’te, Çin’de görev yapan ABD askerleri için geliştirdiği sistem.
Üçüncüsü ise Hanyu Pinyin ya da sadece Pinyin denilen, 1949’da Devrim sonrasında Çinli dilbilimcilerin başlattığı, geçit verilmeyen sistemi 1958’de Mao, tüm itirazlara rağmen, Pinyin’i uygulamaya geçirdi. Kültür Devrimi’nde (1966-1976), geç 1960’larda, Pinyin yabancı kaynaklı bir kirlilik olduğu gerekçesiyle durduruldu (9). Pinyin, hala gelişen ve değişen bir sistem. Pinyin, yani heceleme sesi, 1980’lerden başlayarak Batı kültürlerinde kullanılmaya başlamış (10). (Ben de isimleri yazarken, parantez içinde adların Pinyin sistemindeki halini belirttim. İlk kez Lao Tzu yazdığımda, paranteze Lao Zi diye not düştüm.)
Çin günümüzde iki yazı sistemli bir politikayı, Basitleştirlmiş Yazı ve Pinyin’i, benimsemiştir. Pinyin, Mandarin için standart Latinleştirme biçimidir. Pinyin, fonografik bir yazıdır. Çince olmayan bir sözcük yazmak için çok karakter kullanmak gerektirir (11).
Yararlanılan Kaynaklar
(1) Ursula K. Le Guin Yorumuyla Tao Te Ching, Lao Tzu, Metis Yayınları, 2018.
(2) Yazının Tarihi, Steven Roger Fischer, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2022. Sayfa 191.
(3) A.g.e., sayfa 197.
(4)Matematik Sembollerinin Kısa Tarihi, Joseph Mazur, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020. Sayfa 7.
(5) Yazının Tarihi, sayfa 198.
(6) A.g.e., sayfa 198.
(7) A.g.e., sayfa 192.
(8) A.g.e., sayfa 199.
(9) A.g.e., sayfa 200.
(10) Ursula K. Le Guin Yorumuyla Tao Te Ching.
(11) Yazının Tarihi, sayfa 201.
Leave A Reply