- Çok az, düzensiz ve tesadüfi yağış alan, dolayısıyla aşırı kurak; bitki örtüsü seyrek; bitki ve hayvanların yaşamasına elverişsiz, geniş karasal alanların oluşturduğu yerlere çöl adı verilir. Ama çölün en ayırt edici özelliği kurak olmasıdır.
- Çöl, yerkürede yer alan ana biyom tiplerinden birisidir.
- Aynı iklim koşullarında ve aynı bitki örtüsünün egemen olduğu çok geniş yeryüzü bölümlerine biyom adı verilir. Her biyom, egemen bir bitki örtüsü ve o biyoma özgü bir dizi hayvan topluluğunu barındırır.Savan, dağ, göl, akarsu, kutup, okyanus ve deniz, tundra, çalı, yağmur ormanları, yapraklarını döken orman, iğne yapraklı orman biyomları gibi çöl de bir biyom çeşididir.
- Orta Asya çöllerinin kıtanın denize uzak iç kesiminde yer almaları, böylece en önemli nem kaynağının çok uzağında olmaları, bu bölgelerin çölleşmesine yol açmıştır.
- Kurak alanların hidrolojik yapısını belirleyen etkenler iklim, yüzey şekilleri ve jeolojik yapıdır. İklimde, yağış ve buharlaşma belirleyici rol oynar; bir bölgedeki su dengesi bu iki değişkenin denetimindedir.
- Kurak alanlarda yağış değişkendir ve yıllık yağış miktarı düştükçe değişkenlik artar.
- Bir başka nem kaynağı da çiydir. Çiy, atmosferdeki su buharının yoğunlaşmasından ya da topraktaki nemden kaynaklanan su buharından oluşur.
- Buharlaşma, bütün çöl bölgelerinde büyük önem taşır. Tüm çöllerde yıllık buharlaşma, yıllık yağıştan fazladır. Çöllerdeki sıcak, kuru rüzgarlar da buharlaşmayı artırır.
- Kurak ve nemli bölgelerdeki akarsular birbirinden farklıdır. Çöllerdeki akarsular genellikle dağınık ve birbirinden kopuktur.
- Çöllerdeki göllerin çoğunun dışarıya akışı olmadığından tuzluluk oranı yüksektir. Suyun sürekli buharlaşması da yüksek tuzluluk oranına katkıda bulunur.
- Çöller, bulundukları yerlerin özelliklerine göre muhtelif isimler alırlar: Kumlu çöller, soğuk çöller, tuzlu çöller ile taşlı ve kayalık çöller gibi.
- Bu gruplamaya baktığımızda, soğuk çöller genel olarak Asya’nın iç kesimlerinde yer alan bölgelerde bulunur. Kışın sıcaklık donma noktasının altına düşebilir ve yüzey uzun dönem karla kaplı kalır. Yıllık yağış 200-300 mm arasındadır; bunun önemli bir bölümünü kar yağışı oluşturur.
- Bu tip çöllerin egemen bitki örtüsü çalıdır ve Orta Asya çöllerindeki dağılımı seyrek değildir.
- Orta Asya’nın Kızılkum, Karakum, Gobi ve Taklamakan çölleri, iklim açısından, karaların deniz etkisinden uzak iç kesimlerinde görülen karasal çöller grubundadır. Bu çöllerin genel karakteristiği bitki örtüsünün step; hem yıllık hem de günlük sıcaklık farklarının fazla olmasıdır. İran’daki çöller ile Kuzey Amerika’daki Arizona ve Nevada çölleri de bu gruptadır.
- İklim açısından bakıldığında Subtropikal ve soğuk çöllerden de bahsedilir.
- Çöl toprağında genellikle organik madde miktarı az olmasına karşın mineraller bol miktarda bulunur.
- Çöller, çetin iklim koşulları nedeniyle fauna ve flora bakımından fakir ortamlardır.
- Karakum Çölü’nün geniş kum tepeleri, Kızılkum Çölü’nün oturmuş (stabilize olmuş) kum ve taşlık tabanları vardır.
- Bu iki büyük çölü, Ceyhun Nehri’nin yoğun bitkili alüvyon ovası ayırmakta, Seyhun Nehri boyunca uzanan, kışın yaprak döken ağaç ormanları da, Kızılkum’la kuzeydoğudaki kumluk Muyunkum arasında buna benzeyen bir işlev görmektedir.
- Karakum ve Kızılkum çöllerinin ortası yılda dört parmaktan (10 cm.) az yağış alır. Fakat Orta Asya çöl kuşağının bazı dış çeperlerine, en çok ilkbaharlarda olmak üzere, yılda sekiz parmak (20 cm) kadar yağış iner.
Ama bu bile, buharlaşma oranının ancak yüzde 15’i kadardır. Orta Asya’nın genel kuraklığı, tuzlu ve yüksek alkalin toprakların ortaya çıkmasına yol açmıştır. Ama, sulamayla verimli hale getirilebilecek gri çöl toprakları çok daha olağandır.
- Kızılkum Çölü, Özbekistan ve Kazakistan topraklarında yer alır. Bir dizi tekil, çıplak dağ ile birkaç büyük kapalı havzayı içine alan ve kuzeybatıya doğru giderek alçalan bir ovadan oluşur.
- Kum tepelerinde yetişen çöl bitkileri karakul koyunlarının, atların ve develerin otlatılmasını sağlar.
- Kızılkum Çölü’nün güneydoğu kesimindeki Gazli’de önemli doğal gaz, orta kesimindeki Muruntau’da altın yatakları vardır.
- Biz, Urgenç-Buhara yolunu yaparken Kızılkum Çölü’nün bir bölümünü otobüsle geçtik. Ceyhun ve Seyhun Nehirleri arasında yaklaşık 300.000 kilometre karelik bir alanı kaplayan Kızılkum Çölü’nün önemli bölümü Özbekistan Cumhuriyeti sınırları içinde kalır.
Leave A Reply