1866’da Yakup Bey, Kaşgar, Yarkend, Hoten, Aksu ve Kuça’nın efendisi olur, Cungarya göçebelerini de yanına alır. Doğu Türkistan bağımsızlığını kazanır ve neredeyse birliğini kurar. Tüm Çin’deki Müslümanlar, Sinkiang (Xinjiang) örneğini izler (1); Müslüman Çinliler Dunganlar ve Huiler de onlara katılır. İngilizler, bağımsız Türkistan’ı hemen tanıyıp elçi gönderirler. 1877’de Yakup Bey öldürülür, oğlu Kuli Bey de yeteneksiz çıkınca bir yılda Çinliler kaybettikleri tüm şehirleri birer birer geri alır. 1911’de Çin’de cumhuriyet ilan edilmesi, boyunduruk altındaki tüm halklara boyunduruktan kurtulma şansı verir. Müslüman generaller, Ma’lar Türkistan’da iktidarı ele geçirir ve Kuomintang’ın (Çin Nasyonal Partisi) başa geçişine, 1917’ye kadar burada kalırlar. İkinci Dünya Savaşı’nın başında Sinkiang’ın nüfusu 3.700.000’di. Bunun 300.000’i Çinli ve üçte biri Hui idi. İkinci Dünya Savaşı sonrasında Müslümanlar nüfusun dörtte birini oluşturuyordu. Bunların da çoğu Dungan’lar ve Hui’ler gibi Çinli Müslümanlardı. 1953 yılında da 6-7 milyon Çinli aile buraya yerleşince Kansu (Gansu) Eyaleti artık etnik olarak Çinlileşmiş oldu. 1982’de cumhuriyetin nüfusu 12 milyona çıktığında, bunun 6 milyonu Uygur, 5 milyonu Han ve bir milyonu Uygur olmayan ama Türkçe konuşan halktı. Uygurlarla diğer Türklerin kendi ülkelerinde giderek azınlık durumuna düştüğü nettir (2). Bu tip sömürgecilikte yerli halklar, egemenin düzenlediği göçlerle yığınlar içinde boğulup kalırlar.
Sinkiang Uygur Özerk Bölgesi 1949’da kurulmuştur. Sinkiang’da Uygur halkının ve Uygurcanın varlığı kabul edilse de her tür tarihsel bağlantı reddedilmektedir. 1944-1949 yılları arasında kurulan Doğu Türkistan Cumhuriyeti hatırlanmak istenmeyen bir anıdır. Türkistan sözcüğü bile rahatsızlık yaratmaktadır. Özerklik ancak kültür, sağlık ve kısmen de idari yapıyı kapsamaktadır. Çinliler Uygurları, Uygurlar da Çinlileri küçümsemektedir (3). Yeni İpek Yolu, Sinkiang’dan geçirilecektir (4).
Roots (Kökler), Sim Chi Yin, 2011-2014.
“Hepsi bir fotoğrafla başladı: Boynunda çift mercekli bir fotoğraf makinesi taşıyan, geniş alınlı, kalın dudaklı esmer bir adamın fotoğrafı. Fotoğraftaki adam dedemdi: Shen Huansheng, benden başka ailedeki tek gazeteci ve fotoğrafçı. 1949 yılındaki ölümünden bu yana akrabalarımdan hiçbiri, Kuomintang (Çin Nasyonal Partisi) tarafından infaz edilen ve doğu Guangdong’daki aile köyümüz Meixian’a gömülen dedemden söz etmemişti. 2011’de dedemin hikayesine ait parçaları bir araya toplamak için Meixian’a gittim. Bu, aynı zamanda, dedemin ölümüyle beraber değişen ailemin ve Hakka Çinlilerinin de hikayesidir.” (Hakkalar, Çincenin Hakka lehçesini konuşan Han Çinlileridir. İnançları, Çin geleneksel dinleri, Mahayana Budizmi ve Hıristiyanlıktır (5)).
Singapur doğumlu sanatçı Sim Chi Yin’in (1978-) eserleri, 2017 yılında 15. İstanbul Bienali’nde olduğu gibi, 17. İstanbul Bienali’nde de Pera Müzesi’nde sergilenmişti.
Fotoğraf: Füsun Kavrakoğlu, 2022.
Yararlanılan Kaynaklar
(1) Orta Asya Tarih ve Uygarlık, Jean-Paul Roux, Kabalcı Yayınevi, 2006. Sayfa 403.
(2) A.g.e., sayfa 406.
(2) A.g.e., sayfa 426.
(3) A.g.e., sayfa 427.
(4) tr.m.wikipedia.org
Leave A Reply